LAS ESPECIES DEL INFRAORDEN GRYLLIDEA (ORTHOPTERA, ENSIFERA) DE LA COLECCIÓN ENTOMOLÓGICA DEL CENTRO DE INVESTIGACIÓN FORESTAL DE LOURIZÁN (PONTEVEDRA)

Rubén Pino Pérez1,*, David Llucià-Pomares2 & Juan José Pino Pérez3

1 Departamento de Biología Vegetal y Ciencias del Suelo. Universidad de Vigo, Lagoas – Marcosende 36310 – Vigo (Pontevedra, España)

Email: ruben.pino.perez@gmail.com — ORCID iD: https://orcid.org/0000-0001-9665-3900

2 Museu de Ciències Naturals de Barcelona. Laboratori de Natura, Departament d’Invertebrats, Picasso s/n, 08003, Barcelona (Barcelona, España)

Email: dllucia1219@hotmail.com — ORCID iD: https://orcid.org/0000-0002-0307-5855

3 Departamento de Ecología y Biología Animal. Facultad de Biología. Universidad de Vigo, Lagoas – Marcosende 36310 – Vigo (Pontevedra, España)

Email: pino@uvigo.es — ORCID iD: https://orcid.org/0000-0001-5609-9458


* Autor para correspondencia: ruben.pino.perez@gmail.com

 

RESUMEN

Se presenta información específica de los ejemplares del infraorden Gryllidea depositados en la Colección Entomológica LOU-Arthr del Centro de Investigación Forestal de Lourizán y se revisa su estado de conocimiento en Galicia. Actualmente la colección cuenta con 450 ejemplares pertenecientes a cuatro de las cinco familias conocidas de la península ibérica (Gryllidae, Trigonidiidae, Mogoplistidae y Gryllotalpidae), seis subfamilias (Gryllinae, Oecanthinae, Trigonidiinae, Nemobiinae, Mogoplistinae y Gryllotalpinae), y 10 táxones [Eugryllodes escalerai (Bolívar, 1894), Gryllus (Gryllus) campestris Linnaeus, 1758, Gryllus (Gryllus) bimaculatus De Geer, 1773, Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804), Oecanthus pellucens pellucens (Scopoli, 1763), Trigonidium (Trigonidium) cicindeloides Rambur, 1838, Nemobius sylvestris sylvestris (Bosc, 1792), Pteronemobius (Stilbonemobius) lineolatus (Brullé, 1835), Pseudomogoplistes vicentae Gorochov, 1996 y Gryllotalpa vineae Bennet-Clark, 1970]. Se citan por primera vez G. (G.) campestris para Lugo, O. pellucens pellucens para Lugo y Ourense, T. (T.) cicindeloides para A Coruña, Pt. (St.) lineolatus para Lugo, Ourense y Pontevedra, E. bordigalensis para Ourense y Pontevedra y G. vineae para Galicia.

Palabras clave: Orthoptera; Ensifera; Gryllidea; Lourizán; Colección LOU-Arthr; Galicia; península ibérica.

 

ABSTRACT

Infraorder Gryllidea species (Orthoptera, Ensifera) from the Entomological collection of Centro de Investigación Forestal of Lourizán (Pontevedra)

Specific information is presented on the Gryllidea infraorder specimens deposited in the LOU-Arthr Entomological Collection of the Lourizán Forest Research Center and their state of knowledge in Galicia is reviewed. Currently the collection has 450 specimens belonging to four of the five known families of the Iberian peninsula (Gryllidae, Trigonidiidae, Mogoplistidae and Gryllotalpidae), six subfamilies (Gryllinae, Oecanthinae, Trigonidiinae, Nemobiinae, Mogoplistinae and Gryllotalpinae), and 10 taxa [Eugryllodes escalerai (Bolívar, 1894), Gryllus (Gryllus) campestris Linnaeus, 1758, Gryllus (Gryllus) bimaculatus De Geer, 1773, Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804), Oecanthus pellucens pellucens (Scopoli, 1763), Trigonidium (Trigonidium) cicindeloides Rambur, 1838, Nemobius sylvestris sylvestris (Bosc, 1792), Pteronemobius (Stilbonemobius) lineolatus (Brullé, 1835), Pseudomogoplistes vicentae Gorochov, 1996 and Gryllotalpa vineae Bennet-Clark, 1970]. G. (G.) campestris is recorded for the first time for Lugo, O. pellucens pellucens for Lugo and Ourense, T. (T.) cicindeloides for A Coruña, Pt. (St.) lineolatus for Lugo, Ourense and Pontevedra, E. bordigalensis for Ourense and Pontevedra and G. vineae for Galicia.

Keywords: Orthoptera; Ensifera; Gryllidea; Lourizán; Collection LOU-Arthr; Galicia; Iberian peninsula.

 

Recibido/Received: 09/11/2020; Aceptado/Accepted: 12/04/2021; Publicado en línea/Published online: 14/09/2021

Citation / Cómo citar este artículo: Pino Pérez, R., Llucià-Pomares, D. & Pino Pérez, J.J. 2021. Las especies del infraorden Gryllidea (Orthoptera, Ensifera) de la Colección Entomológica del Centro de Investigación Forestal de Lourizán (Pontevedra). Graellsia, 77(2): e144. https://doi.org/10.3989/graellsia.2021.v77.302

Copyright: © 2021 SAM & CSIC. Este es un artículo de acceso abierto distribuido bajo los términos de la licencia de uso y distribución Creative Commons Reconocimiento 4.0 Internacional (CC BY 4.0).


 

CONTENTS

RESUMEN

ABSTRACT

Introducción

Material y métodos

Resultados

Discusión

Agradecimientos

Referencias

IntroducciónTop

Según Cigliano (2019) existen 5.884 especies no extintas del infraorden Gryllidea (Orthoptera, Ensifera), repartidas por todo el planeta a excepción de las zonas más septentrionales del Holártico y la región Antártica (Cigliano et al., 2020). Escasean por debajo del paralelo 40º S, y son especialmente abundantes en las regiones tropicales y mediterráneas.

En la península ibérica se conocen 59 especies (datos propios) de las cuales solo 10 tienen actualmente confirmada su presencia en Galicia, correspondientes a 4 de las 5 familias conocidas , faltando Myrmecophilidae (López Seoane, 1866; Bolívar, 1878, 1927; González de Andrés, 1934; Ortiz, 1951; Eiroa Álvarez, 1982; Gangwere et al., 1985; Novoa et al., 1999; Gorochov & Llorente, 2001; Novoa Docet, 2004; Pino Pérez et al., 2012, 2019; Cobo, 2013; Varela Varela, 2013 y Serrano et al., 2015), aunque a juzgar por los estudios publicados, el grado de prospección y conocimiento parece escaso e irregular. La representación de estos insectos en las colecciones de Galicia no ha sido documentada hasta ahora. Por un lado, no existen muchas referencias en base a material conservado en colecciones entomológicas privadas, aunque en GBIF (2020) se da cuenta de al menos dos colecciones en el territorio: colección de Artrópodos de la Asociación BIGA para el estudio del patrimonio natural de Galicia y colección de la Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN), ambas sin ejemplares de Orthoptera en las relaciones publicadas en ese repositorio. Las entidades de carácter público como universidades, museos u otros organismos institucionales, albergan en sus instalaciones colecciones entomológicas de las que conocemos pocas referencias de su contenido. Por ejemplo, en el Museo de Historia Natural de la Universidade de Santiago de Compostela se conservan varias colecciones entomológicas, entre las que destacan la de Luis Iglesias Iglesias (1895-1976), José Carlos Otero González o las del Departamento de Zoología de la Universidad de Santiago, y la Casa das Ciencias de A Coruña, donde se conserva parte de la colección de Víctor López Seoane (1832-1900), sin que conozcamos un inventario de las mismas. Sin embargo, Pino Pérez & Castro González (2013) publicaron el inventario de Lepidoptera de la colección del Centro de Investigacións Agrarias de Mabegondo (Abegondo, A Coruña) heredera de los recursos y materiales del antiguo Centro Regional de Investigación y Desarrollo Agrario del INIA.

El Centro de Investigación Forestal de Lourizán conserva en sus instalaciones diversas colecciones; una colección de plantas vivas en un arboreto con más de 850 táxones entre especies y subespecies, cultivares e híbridos (Silva Pando et al., 2011; F.J. Silva-Pando, com. pers. 2020); el herbario LOU, de plantas fanerógamas creado en 1945, actualmente, con más de 85 000 pliegos, y depositario entre otros del herbario histórico de B. Merino (1945-1917) con numerosos tipos nomenclaturales; la colección de hongos de Luis Freire y Marisa Castro con 15 000 especímenes; la colección de secciones de troncos de árboles; la edafoteca de Galicia con 21 000 muestras de horizontes de suelo y mantillo, además de muestras vegetales para análisis; y la colección entomológica LOU-Arthr que conserva por un lado, las capturas realizadas a lo largo del tiempo por diferente personal técnico del Centro, como Francisco Fernández de Ana Magán, responsable en su día del Departamento de Patología Vegetal o María Josefa Lombardero Díaz quien enriqueció la colección con las capturas de Scolytidae, y por otro, las aportaciones de material realizadas por personal ajeno al centro, entre las que destacan las de la Asociación BIGA.

Efectivamente, la Asociación BIGA ha venido realizando entregas en depósito a esa colección de diverso material entomológico plasmado en las publicaciones Martínez Fernández et al. (2008), Pino Pérez et al. (2008, 2009, 2013), Pino Pérez (2013, 2014a, 2014b) y Pino Pérez & Pino Pérez (2013) entre otras.

La importancia de las colecciones biológicas ha sido puesta de manifiesto por muchos autores. Pyke & Ehrlich (2010: 249) sostienen que constituyen un registro de alto valor al permitir investigaciones sobre taxonomía y sistemática y estudios comparativos de los patrones biológicos y su evolución en el tiempo. Por su parte, Lister et al. (2011: 153) resaltan los estudios de los rangos geográficos de las especies y su fenología y la composición de las comunidades, sin olvidar los estudios genéticos, bioquímicos e isotópicos en respuesta a los cambios ambientales. Rocha et al. (2014: 814) inciden en los mismos aspectos pero subrayando su importancia en la identificación de los especímenes preservados y áreas de endemismos, la biodiversidad morfológica, estado de conservación o los estudios de control de plagas. Drew (2011: 1250) afirma además que las colecciones biológicas han influido notablemente en el desarrollo de los recursos bioinformáticos como los repositorios de datos biológicos y favorecerán la expansión de proyectos de investigación que tengan como base el estudio de especímenes preservados. De hecho, Pyke & Ehrlich (2010) indican que el número de artículos publicados en el mundo en base al estudio de colecciones biológicas ha aumentado espectacularmente en las últimas décadas. Finalmente, Drew (2011: 1251) sostiene que las colecciones son la base de las instituciones de Historia Natural y, por tanto, la disminución del conocimiento taxonómico representa un desafío para su sostenibilidad a largo plazo.

Este trabajo se basa en la revisión de la totalidad de ejemplares de Gryllidea que integran la Colección LOU-Arthr del CIF de Lourizán y tiene como objetivo concreto poner la información de los datos de colecta de ese infraorden al alcance de investigadores, naturalistas y público en general, pero también señalar a la propia colección del CIF de Lourizán como destino útil y adecuado de colecciones públicas o privadas que alberguen ejemplares procedentes fundamentalmente de capturas en el territorio gallego.

Por último, se enumeran las citas conocidas en Galicia para las especies de ese territorio y se añaden algunos comentarios corológicos, fenológicos y ecológicos en base al material estudiado de Galicia. También se actualiza la relación de referencias bibliográficas para el territorio gallego.

Material y métodosTop

Los especímenes de Gryllidea de la colección LOU-Arthr se conservan en cajas entomológicas numeradas correlativamente y precedidas del acrónimo CARLOU. Los ejemplares están etiquetados, en principio, únicamente con el número correspondiente de la colección. Este tipo de etiquetado comporta algunas desventajas. En primer lugar, es necesario examinar la información asociada al ejemplar lejos del mismo y en segundo, por el riesgo de eventual desaparición de aquella y consecuente pérdida de los datos de colecta. González Fernández (2006) advierte de este riesgo en la fichas anejas de la colección de anfibios y reptiles del Museo Nacional de Ciencias Naturales de Madrid. Para minimizar este riesgo, se ha colocado a cada ejemplar una segunda etiqueta, en la que consta el nombre científico, el acrónimo de la provincia, el municipio, la fecha de colecta y el número de colección. La información completa está disponible en formato texto en hojas impresas anejas a cada caja, además de en la base de datos del propio centro y en un futuro próximo, en el repositorio GBIF [https://www.gbif.es/].

En este caso, los datos que aportamos proceden de la base de datos que los proveedores del material aportaron al CIF de Lourizán, tanto en su formato electrónico como impreso. Casi todos los ejemplares de Gryllidea de la colección LOU-Arthr proceden de las capturas realizadas por miembros de la Asociación Biga y la información que se expone aquí se ha trasladado de forma literal de la información por ellos suministrada. No obstante, se aportan de manera resumida los datos fenológicos y ecológicos a partir de la información de las etiquetas y de nuestras propias observaciones. Las capturas se realizaron entre 1975 y 2020.

En primer lugar, se ofrece el nombre de especie o subespecie para cada especimen, de acuerdo con la nomenclatura expuesta en Cigliano et al. (2020) precedida de la información relativa a la familia, subfamilia y tribu de cada taxon; a continuación se indica el país de procedencia, la provincia, o el distrito en caso de que procedan de Portugal; el municipio, localidad, georreferenciación en coordenadas MGRS (Military Grid Reference System), con nivel de precisión, cuando es conocido, de 1 ՠ1 m y datum ETRS89 (European Terrestrial Reference System 1989), seguido de la fecha de captura y la altitud en metros sobre el nivel del mar. A continuación, se recoge la información sobre ecología y sintaxonomía, seguido de criterios cuantitativos de presencia, observaciones varias, colectores, estadio solo para indicar si se trata de ninfas, sexo y número de colección.

Cuando en una misma recolección, es decir, una captura realizada en el mismo lugar y fecha e idéntica georreferenciación, existe más de un ejemplar de la misma especie, se indica el número de ejemplares, sexo y estadio, y números de colección.

ResultadosTop

La colección de Gryllidea de la colección entomológica LOU-Arthr del Centro de Investigación Forestal de Lourizán consta en la actualidad de ocho cajas entomológicas (Fig. 1) con 450 ejemplares, (192 ♂♂, 167 ♀♀, 91 ninfas), correspondientes a 4 familias, Gryllidae (118 ex.), Trigonidiidae (285 ex.), Mogoplistidae (45 ex.) y Gryllotalpidae (2 ex.) y 10 especies, Eugryllodes escalerai (2 ex.), Gryllus (Gryllus) campestris (40 ex.), Gryllus (Gryllus) bimaculatus (5 ex.), Eumodicogryllus bordigalensis (4 ex.), Oecanthus pellucens (67 ex.), Trigonidium (Trigonidium) cicindeloides (53 ex.), Nemobius sylvestris (184 ex.), Pteronemobius (Stilbonemobius) lineolatus (48 ex.), Pseudomogoplistes vicentae (45 ex.) y Gryllotalpa vineae (1 ex.). El 94,6 % de los ejemplares fueron colectados en el territorio de Galicia.

Fig. 1.— Caja CARLOU 316. Pteronemobius (Stilbonemobius) lineolatus (Brullé, 1835).

Fig. 1.– Box CARLOU 316. Pteronemobius (Stilbonemobius) lineolatus (Brullé, 1835).

 

Superfamilia Grylloidea Laicharting, 1781

Familia Gryllidae Laicharting, 1781


Eugryllodes escalerai (Bolívar, 1894)

MATERIAL EXAMINADO. España: OURENSE, Rubiá, Coto das Aigas, Biobra, 29TPH7502506725, 23/09/2017, 832 m, LOU-Arthr 51961, ♀, en el camino que atraviesa el bosque de Quercus ilex, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Portugal: Beira Litoral, Quiaios, Praia de Quiaios, 29TNE0938452707, 10/08/2015, 9 m, LOU-Arthr 51003, ♂, sobre Eringium maritimum en la primera duna, R. Pino Pérez, M.J. García Janeiro & A. Pino García.

REFERENCIAS. OURENSE: Gangwere et al. (1985: 88); Novoa (1986: 263); Gorochov & Llorente (2001: 126); Novoa Docet (2004: 460) y Barranco Vega (2012: 215).

COMENTARIOS. Seguimos a Barranco Vega (2012: 215) en la grafía del nombre específico: escalerai en vez de escalerae. Encontrada una ninfa hembra de la especie en septiembre, a 832 m, en Rubiá (Ourense). El ejemplar gallego fue localizado en suelos calizos, en ladera de solana, en claro de encinar con escasa vegetación formada por jarales y matorrales de nanofanerófitos y caméfitos, xerófilos, de origen y distribución mediterráneo occidental de la Clase Cisto-Lavanduletea Br-Hl. in Br.-BI., Molinier & Wagner 1940. y con especies como Cistus laurifolius L., C. psilosepalus Sweet, Echium vulgare L., Hippocrepis commutata Pau, Prunella laciniata (L.) L., Ruta montana (L.) L., Anthyllis vulneraria subsp. alpestris (Schult.) Asch. & Graebn. y Centaurium erythraea Rafn. Se trata de una especie aparentemente rara en Galicia de la que sólo se conocía hasta ahora 1 ejemplar de Celanova (Ourense), L. iglesias, leg. (Gorochov & Llorente, 2001: 126) por lo que el hallazgo, a 100 km al Este, amplía notablemente su distribución. En cuanto al ejemplar macho portugués, mantenemos su asignación a E. escalerai, pese a las dificultades para su separación de E. pipiens (Dufour, 1820), a tenor de la corología de ambas especies. E. pipiens no ha sido citado en firme de Portugal mientras que E. escalerai ha sido encontrado relativamente cerca de Quiaios, en Condeixa (Coimbra), además de en la Serra da Estrella y Alfeite (Matozzo Santos, 1883: 269), como Gryllodes pipiens, pero enmendado por el propio Bolívar (1927: 105) como E. escalerai y así recogido posteriormente entre muchos otros por Gorochov & Llorente (2001: 126); Bolívar (1927) también corrigió a la especie que nos ocupa, la cita de Aires & Menano (1915) sub G. pipiens, y Fernandes Ferreira (2009: 25) en base a todas esas evidencias, considera que es una especie a excluir del territorio portugués conocida solo de la mitad occidental peninsular, mientras que de Portugal y provincias limítrofes solo se conoce E. escalerai.


Subfamilia Gryllinae Laicharting, 1781

Tribu Gryllini Laicharting, 1781


Gryllus (Gryllus) campestris Linnaeus, 1758

MATERIAL EXAMINADO. España: A CORUÑA, Boiro, Graña, Fonte do Porto traveso, Sierra de Barbanza, 29TNH0435527012, 20/05/2008, 552 m, LOU-Arthr 872, ♂, en prado húmedo, muy abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Ribeira, Corrubedo, A Eirexa, 29TMH9644214202, 22/09/2020, 7 m, LOU-Arthr 52783, ♂, ninfa, en las dunas grises secundarias de la playa, cerca de zonas de marisma, en el interior de un agujero propio en la arena, escaso, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – LEÓN, Vegacervera, Valporquero, 29TTN9095153790, 10/06/1979, 1367 m, LOU-Arthr 52202, ♂, en prados subalpinos, abundante, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez. -LUGO, Cervantes, Castelo de Frades, 29TPH6738142123, 26/04/2008, 890 m, LOU-Arthr 847, ♂, en prados de siega, muy abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas -Cervantes, Piornedo, subida al Mustallar, 29TPH7439546515, 20/07/2013, 1320 m, LOU-Arthr 50666, ♀, en claros, con praderas de diente, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Foz, Playa da Lagoa, A Barra, 29TPJ3769628177, 2/07/2020, 3 m, LOU-Arthr 52749, ♂, ninfa, en las dunas secundarias, entre los guijarros, escaso, R. Pino Pérez & M.J. García Janeiro. -Quiroga, Montefurado, 29TPG4787995145, 14/03/2009, 263 m, LOU-Arthr 1571, ninfa, en prados naturales, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - OURENSE, A Gudiña, Estación del tren, 29TPG5453258204, 18/10/2018, 978 m, LOU-Arthr 51945, ♀, ninfa, sobre una pared de la estación bajo una luz, R. Pino Pérez & M.J. García Janeiro. – A Mezquita, Portela da Canda, 29TPG6844755493, 16/07/2019, 1256 m, LOU-Arthr 52063, ♂, ninfa, en prados naturales, R. Pino Pérez. - A Veiga, San Lourenzo, A Devesa, 29TPG6571080264, 4/09/2020, 1006 m, LOU-Arthr 52758, ♂, ninfa, en campo arado, frecuente, R Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – A Veiga, Subida desde Xares a Lagoa de Ocelo, 29TPG7299878932, 14/06/2008, 1300 m, LOU-Arthr 884, ♂, en zonas de matorral bajo de Erica australis y Pterospartum tridentatum, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - A Veiga, A Ponte, O Pontón de las Selgas, 29TPG7616780240, 14/05/2011, 1190 m, LOU-Arthr 50200, ♂, en prados abandonados orlados de Quercus pyrenaica, R. Pino Pérez; J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas. – A Veiga, A Ponte, O Pontón de las Selgas, 29TPG7635580241, 14/05/2011, 1180 m, LOU-Arthr 50188, en prados abandonados orlados de Quercus pyrenaica, R. Pino Pérez; J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas. - A Veiga, Ponte, Pontón das Olgas, 29TPG7640280028, 23/07/2016, 1185 m, LOU-Arthr 51948, ♂, ninfa, en prados xerófilos cerca del río con Malva neglecta, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Muíños, As Gralleiras, 29TNG8627938338, 27/04/2018, 974 m, LOU-Arthr 51156, 51161, ninfas, en prados naturales orlados por bosques de Quercus pyrenaica, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Muíños, As Gralleiras, 29TNG8639238538, 23/04/2016, 970 m, LOU-Arthr 51946, ♂, ninfa, en prados naturales, húmedos, con Genista sp. en claros de bosque de Quercus pyrenaica, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - Muíños, Embalse de Salas, Foxo do Lobo, 29TNG8738541305, 12/10/2019, 838 m, LOU-Arthr 51884, 51885, 2 ninfas, en suelos desnudos de granito tras incendio de hacía meses, R. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - Rubiá, Biobra, 29TPH7504606706, 7/10/2017, 831 m, LOU-Arthr 51186, ninfa, en claros del encinar, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Rubiá, Vilardesilva, 29TPH7762003694, 13/10/2007, 810 m, LOU-Arthr 52190, ♀, ninfa, en suelos calizos, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Rubiá, entre Pardollán y Sobredo, laderas del Carabouxal, 29TPH7908800942, 30/09/2020, 377 m, LOU-Arthr 52876, ♀, ninfa, en claros de encinar sobre suelos calizos y terrazas sedimentarias del río Sil, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Rubiá, entre Pardollán y Sobredo, laderas del Carabouxal, 29TPH7922200805, 30/09/2020, 372 m, LOU-Arthr 52885, 52886, 2♂♂, 2 ninfas,en terrazas sedimentarias del río Sil con Hypericum perforatum L., Foeniculum vulgare, Quercus ilex y Pteridium aquilinum en suelos calizos con cuarcitas, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, Regueiro do Pinal, 29TPG3485635565, 06/05/2011, 430 m, LOU-Arthr 50171, en borde de encinar, R. Pino Pérez; J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas. - Verín, Feces de Cima, 29TPG3497836171, 03/05/2008, 489 m, LOU-Arthr 849, ♀, en zona de encinar, 848, ♂, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas. - Vilariño de Conso, Embalse de A Cenza, O Lombo dos Corzos, 29TPG4438374847, 27/09/2014, 1350 m, LOU-Arthr 51073, ninfa, en prados naturales, cerca de zonas húmedas, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Vilariño de Conso, Embalse de A Cenza, 29TPG4501974600, 05/07/2007, 1360 m, LOU-Arthr 730, en zonas de turbera y de matorral bajo y prados alpinos, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - PONTEVEDRA, Bueu, Ermelo, 29TNG1952883001, 7/09/2008, 300 m, LOU-Arthr 52096, ninfa, en prados de siega, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez, A. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Cangas, Donón, dunas de la playa de Barra, 29TNG1213679698, 24/08/2008, 10 m, LOU-Arthr 965, ninfa, en prados naturales, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Dozón, Moi, 29TNH7938016064, 30/08/2018, 610 m, LOU-Arthr 51947, ♂, ninfa, en borde prados de siega, R. Pino Pérez. - Gondomar, A Portavedra, Alto dos Valados, 29TNG1881957410, 25/09/2020, 343 m, LOU-Arthr 52817, 52818, 2♀♀, ninfas, en prados ralos semihúmedos al borde de la turbera, frecuente, R. Pino Pérez. - Gondomar, A Portavedra, O Camiño Blanco, 29TNG1885357380, 22/06/2020, 342 m, LOU-Arthr 52576, ♂, ninfa, en prados naturales de la zona lacustre, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Oia, Punta Orelluda, 29TNG0923552685, 27/08/2019, 3 m, LOU-Arthr 51671, ninfa, debajo de guijarros de la costa, J.J. Pino Pérez. J.L. Camaño Portela, X.R. García Martínez, R. Pino Velasco & R. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, A Chan da Ponte, 29TNG4035360164, 25/09/2020, 10 m, LOU-Arthr 52795, ♀, ninfa, debajo de los guijarros de la orilla del río Tea, frecuente, R. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4386362520, /04/1977, 55 m, LOU-Arthr 52207, ♂, en prados de siega, abundante, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez. – Salvaterra de Miño, Corzáns, Cornide, 29TNG4400162714, 20/05/2014, 40 m, LOU-Arthr 50753, ♂, en prados naturales cerca del río Mendo, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - ZARAGOZA, Añón del Moncayo, entre Cabeza de la Mala y Collado Bellido, 30TXM0205324040, 27/06/2008, 1660 m, LOU-Arthr 52184, ♂, en suelos calizos, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez.

REFERENCIAS. GALICIA: López Seoane (1866: 57); Ramonell (1974: 229) A CORUÑA: Gorochov & Llorente (2001: 115); OURENSE: Gorochov & Llorente (2001: 115). PONTEVEDRA: Fulgosio (1867: 22); Eiroa Álvarez (1982: 38); Eiroa & Novoa (1987: 136); Gorochov & Llorente (2001: 115).

COMENTARIOS. En Galicia aparecen desde el nivel del mar hasta los 1360 m, en los pisos superiores de las sierras centrales y orientales, en general asociado a prados con cierto grado de humedad de la Alianza Molinio-Arrhenatheretea A Tüxen 1937, pero también en zonas más xericas como los arenales costeros de la asociación Iberidetum procumbentis Bellot 1968, donde realiza los túneles en superficie, bajo diferentes elementos depositados sobre la arena, y desde donde es posible que migre a zonas superiores de la pleamar, entre las piedras y guijarros de la asociación Crithmo-Armerietum pubigerae Rozeira ex P Silva & Teles 1972, donde a veces lo hemos encontrado. Los adultos fueron colectados de abril a julio y las ninfas de julio a junio. Estas últimas, muestran en ocasiones cierto grado de fototropismo positivo, siendo posible localizarlas en torno a las fuentes de luz. Las citas de Lugo constituyen novedad provincial.


Gryllus (Gryllus) bimaculatus De Geer, 1773

MATERIAL EXAMINADO. España: ALMERÍA, Almeria, pr. Almería, 30SWF5079, /08/1990, 70 m, LOU-Arthr 52239-52241, 3♀♀. – Portugal: ALGARVE, Tavira, pr. Tavira, rúa das Salinas, 29SPB2031709448, 06/08/2010, 5 m, LOU-Arthr 11564, ♀, 11563, ♂, en zona urbana, R. Pino Pérez, M.J. García Janeiro & A. Pino-García.

COMENTARIOS. Hasta el momento no se conoce en Galicia. Se trata de un elemento termófilo que, a diferencia de Gryllus campestris, presenta en la península ibérica una distribución restringida al área mediterránea; en España se conoce fundamentalmente de las provincias del litoral mediterráneo, aunque también ha sido citada de algunas del centro y norte peninsular (Gorochov & Llorente, 2001: 115), mientras que en Portugal está bien documentada del centro y sur del país, pero con algunos registros relativamente cercanos a Galicia (Fernandes Ferreira, 2009: 33), por lo que es una especie a buscar en ese territorio, en áreas de clara influencia mediterránea.


Tribu Modicogryllini Otte & Alexander, 1983


Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804)

MATERIAL EXAMINADO. España: OURENSE, Oímbra, Penelas, 29TPG2713437383, 19/06/2015, 370 m, LOU-Arthr 50831, ♂, en prados de siega de Arrheneteretalia, escaso, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - PONTEVEDRA, Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4388162542, 1978, 55 m, LOU-Arthr 52198, 52199, 2♂♂, en prados de siega, escaso, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4395862485, 20/08/2012, 45 m, LOU-Arthr 50612, ninfa, en una charca estacional en Quercetum roboris, frecuente, R. Pino Pérez.

REFERENCIAS. A CORUÑA: Bolívar (1927: 100) sub Gryllus chinensis (Weber).

COMENTARIOS. A pesar de que Gorochov & Llorente (2001: 120) señalan que se trata de una especie muy abundante y que prácticamente se encuentra en toda la España peninsular, la única referencia que conocemos para Galicia, es la indicada por Bolívar (1927, como Gryllus chinensis), de Villa Rutis (Culleredo, A Coruña). En dicha publicación, Bolívar (1927) señala la localidad gallega seguida de un signo de exclamación, indicativo de una captura propia. Los ejemplares aquí mencionados fueron capturados entre 45 – 370 m de altitud, desde junio hasta agosto, en prados de siega, formando parte de diversas asociaciones de la Clase Molinio-Arrhenatheretea, con una clara conducta fototrópica, acudiendo al alumbrado artificial. Hasta ahora no se había citado de las provincias de Ourense y Pontevedra.


Subfamilia Oecanthinae Blanchard, 1845

Tribu Oecanthini Blanchard, 1845


Oecanthus pellucens pellucens (Scopoli, 1763)

MATERIAL EXAMINADO. España: A CORUÑA, Ribeira, Corrubedo, dunas secundarias de la playa de Ladeira, en el entorno de las marismas de Carregal, 29TMH9651314200, 22/09/2020, 6 m, LOU-Arthr 52787, ♀, en prados húmedos de las dunas secundarias con Succisa pratensis, Anthyllis vulneraria y Limonium vulgare, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Ribeira, Corrubedo, dunas secundarias de la playa de Ladeira, en el entorno de las marismas de Carregal, 29TMH9660214161, 22/09/2020, 4 m, LOU-Arthr 52794, ♀, en prados húmedos de las dunas secundarias con Succisa pratensis, Anthyllis vulneraria y Limonium vulgare, escaso, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - LUGO, A Fonsagrada, Pedrouzos, Serra de Hospital, Parque Eólico de A Carba, Os Oteiros, 29TPH5122572416, 26/07/2020, 1057 m, LOU-Arthr 52763, Arthr 849, ♀, 848 ♂, en zona de encinar, sobre Erica cinerea y Ulex galli, abundante, R. Pino Pérez. - Pantón, Mañente, 29TPH1665506662, 08/09/1998, 293 m, LOU-Arthr 51965, 51966, 2♂♂, ladera a pastizal mediterráneo, J.J. Pino Pérez. – Quiroga, Os Covallos, Montefurado, 29TPG4702394888, 30/09/2020, 257 m, LOU-Arthr 52846-52848, 3♀♀, en terrazas sedimentarias de cuarcitas del río Sil, sobre la vegetación, formada por Phyllirea angustifolia, Centaurea langei, Asperula aristata, Foeniculum vulgare, Andryala ragusina, Setaria parviflora, Setaria faberi y Erica australis, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Quiroga, Montefurado, 29TPG4702994879, 1/08/2020, 258 m, LOU-Arthr 52764, ♀, en terrazas sedimentarias del río Sil, sobre la vegetación, formada por Phyllirea angustifolia, Centaurea langei y diversas gramíneas, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -LOU-Arthr 52765, ♀, ninfa, OURENSE, A Veiga, Vilanova, subida a la Serra do Eixe, Serra da Chaira, 29TPG7433680933, 4/09/2020, 1316 m, LOU-Arthr 52759-52761, 3♀♀, en la vegetación del margen del camino formada por Agrostis sp., Odontites tenuifolius y Cytisus multiflorus, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – A Veiga, Vilanova, subida a la Serra do Eixe, Serra da Chaira, al lado de las casas abandonadas de las Minas, 29TPG7593380861, 4/09/2020, 1454 m, LOU-Arthr 52762, ♂, sobre Erica australis, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - O Barco de Valdeorras, Xagoaza, cantera, 29TPH6416200704, 15/10/2008, 550 m, LOU-Arthr 52176, ♀, en claros del encinar sobre suelos calizos, abundante, R. Pino Pérez & A. Pino Cancelas. - Rairiz de Veiga, A Saínza de Abaixo, A Veiga de Ordes, 29TNG9639056073, 19/08/2012, 618 m, LOU-Arthr 52061, 52062, 2♂♂, en suelos arenosos al lado del río Limia, en prados en barbecho de cultivo de trigo con orlas de Quercus robur, R. Pino Pérez. - Ribadavia, A Cabrita, 29TNG7060781329, 3/09/2014, 90 m, LOU-Arthr 51320, 51321, 2♂♂, 51319, ninfa, en prados a orillas del río Avia, R Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -Rubiá, Biobra, O Penedón, Mirador, 29TPH7452407313, 23/09/2017, 836 m, LOU-Arthr 51964, ♀, 51963, ♂, sobre la vegetación del talud, entre Quercus ilex, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Rubiá, Biobra, 29TPH7504506698, 23/09/2017, 830 m, LOU-Arthr 51575, en claros de bosque de encinas (Quercus ilex), R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Rubiá, entre Pardollán y Sobredo, laderas del Carabouxal, 29TPH7922200805, 30/09/2020, 372 m, LOU-Arthr 52884, ♀, en terrazas sedimentarias del río Sil con Hypericum perforatum L., Foeniculum vulgare, Quercus ilex y Pteridium aquilinum en suelos calizos con cuarcitas, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Cabreiroá, Porqueira, 29TPG3212041401, 28/08/2008, 606 m, LOU-Arthr 52143, ♀, 52139-52142, 4♂♂, en matorral de Pterospartum tridentatum y Erica sp., frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -Verín, Cabreiroá, Porqueira, 29TPG3213541393, 29/08/2008, 610 m, LOU-Arthr 52187, ♀, en matorral de Pterospartum tridentatum y Erica sp., frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, Sobrañal, 29TPG3456935788, 27/08/2010, 429 m, LOU-Arthr 52189, ♀, en prados cercanos al río Feces, bajo la ripisilva, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, Sobrañal, 29TPG3493635580, 27/08/2008, 429 m, LOU-Arthr 52118, 52119, 2♀♀, 52115-52117, 3♂♂, en prados cercanos al río Feces, bajo la ripisilva, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, Sobrañal, 29TPG3494435570, 4/07/2014, 432 m, LOU-Arthr 52060, ♀, ninfa, en prados de siega sobre el río Feces, R Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, As Minas do Seixo, 29TPG3495235671, 4/07/2020, 436 m, LOU-Arthr 52746, ♀, ninfa, encaramados a la parte superior de las gramíneas del camino, al pie del encinar, LOU-Arthr 52745, ♂, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, As Minas do Seixo, 29TPG3496235769, 4/07/2020, 441 m, LOU-Arthr 52752, ♂, encaramados a la parte superior de las gramíneas del camino, al pie del encinar, frecuente, R Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. -Verín, Feces de Cima, 29TPG3510235735, 18/10/2008, 480 m, LOU-Arthr 52177, ♀, en prados secos del encinar, LOU-Arthr 52178, ♂, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino Cancelas. - Verín, Feces de Cima, As Minas do Seixo, 29TPG3525435844, 28/08/2008, 445 m, LOU-Arthr 52136-52138, 3♀♀, 52134, 52135, 2♂♂, en suelos calizos en el entorno de viñedos, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - PONTEVEDRA, Bueu, Isla de Ons, 29TNG0509890878, 04/09/2011, 30 m, LOU-Arthr 50535, en matorral atlántico, R. Pino Pérez. - Cangas, O Hío, Donón, Facho, 29TNG1156080616, 15/09/1980, 139 m, LOU-Arthr 52206, ♂, en prados naturales, Cynosurion, frecuente, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez. - Cangas, Donón, Costa de la Vela, 29TNG1181281880, 30/08/2008, 30 m, LOU-Arthr 1042, ♀, en matorral de Ulex europaeus, abundante, J.J. Pino Pérez & A. Pino-Pérez. - Cangas, O Hío, Donón, dunas de la playa de Barra, 29TNG1193379534, 26/09/2014, 10 m, LOU-Arthr 51096, dunas secundarias, en zonas adyacentes a viñedos, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, O Hío, Donón, Playa de Barra, 29TNG1205079775, 17/10/2007, 10 m, LOU-Arthr 52088, ♂, en prados húmedos de las dunas secundarias, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Donón, dunas de la playa de Barra, 29TNG1211779422, 24/08/2008, 9 m, LOU-Arthr 1021, 2♂♂, en prados naturales de postduna, 1024, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Donón, dunas de la playa de Barra, 29TNG1213679698, 24/08/2008, 10 m, LOU-Arthr 1035, en prados naturales de postduna, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Darbo, Balea, campo de los aparejos, 29TNG1729177859, /07/1975, 16 m, LOU-Arthr 52204, ♀, 52205, ♂, en prados naturales, frecuente, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez. - Cerdedo, Vilariño, 29TNH5357111649, 600 m, LOU-Arthr 52084, ♀, 52081, 52082, 52083, 3♂♂, en prados naturales, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez, A. Pino Pérez & A. Pino Cancelas. - Marín, Pastoriza, Arroyo Maceira, 29TNG2235186631, 1/10/2008, 370 m, LOU-Arthr 52169, ♂, 52170, ninfa, en prados húmedos sobre el arroyo, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4385862505, 20/08/2010, 54 m, LOU-Arthr 52188, ♀, en prados húmedos de siega, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4387862507, 10/09/1978, 54 m, LOU-Arthr 52203, ♂, en prados de siega, abundante, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez. - Salvaterra de Mño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4389762581, 26/08/2008, 54 m, LOU-Arthr 52128, ♂, 52129, ninfa, en prados de siega, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez.

REFERENCIAS. GALICIA: López Seoane (1866: 57; 1878: 16); Bolívar (1927: 110); Novoa et al. (1999: 303). A CORUÑA: Cobo (2013: 40). PONTEVEDRA: Fulgosio (1867: 22); Eiroa Álvarez (1982: 38); Eiroa & Novoa (1987: 136); Novoa et al. (1999: 303).

COMENTARIOS. En Galicia, los adultos fueron capturados entre julio y octubre, en un rango de altitudes desde el nivel del mar hasta 1454 m, aunque la media se sitúa por debajo de los 300. Se trata de una especie común con amplia valencia ecológica, localizándose tanto en herbazales secos de gramíneas en ambientes muy xéricos, bien del interior con cierta altitud, bien de la costa en dunas secundarias, hasta matorrales atlánticos litorales de la Clase Calluno-Ulicetaea Br.-BI. & Ttixen ex Klika & Hadac 1944 dominados por Ulex europaeus L., pasando por zonas antrópicas como cultivos o jardines. También lo hemos localizado entre los herbazales húmedos de bosques en galería. Se muestra indiferente al sustrato y aparece tanto en suelos calizos como silíceos y es muy posible su presencia en suelos serpentínicos o de gabros, donde debe buscarse. Ya conocida de las provincias occidentales, se cita ahora por primera vez para Lugo y Ourense.


Familia Trigonidiidae Saussure, 1874

Subfamilia Trigonidiinae Saussure, 1874

Tribu Trigonidiini Saussure, 1874


Trigonidium (Trigonidium) cicindeloides Rambur, 1838

MATERIAL EXAMINADO. España: A CORUÑA, Carballo, Playa de Baldaio, 29TNH2681394036, 2/09/2018, 3 m, LOU-Arthr 51216, en dunas secundarias, escaso, R. Pino Pérez; J.J. Pino Pérez & A. Pino Pérez. - Ribeira, Corrubedo, A Eirexa, laguna cerca del aparcamiento, 29TMH9636514536, 22/09/2020, 18 m, LOU-Arthr 52779, 52780, 2♀♀, en prados húmedos con Polygonum y Mentha aquatica en la orilla de la laguna, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Ribeira, Corrubedo, dunas secundarias de la playa de Ladeira, en el entorno de las marismas de Carregal, 29TMH9651314200, 22/09/2020, 6 m, LOU-Arthr 52784, ♀, ninfa, 52785, ♀, en prados húmedos de las dunas secundarias con Succisa pratensis, Anthyllis vulneraria y Limonium vulgare, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Ribeira, Corrubedo, dunas secundarias de la playa de Ladeira, en el entorno de las marismas de Carregal, 29TMH9651314200, 22/09/2020, 6 m, LOU-Arthr 52786, ♂, ninfa, en prados húmedos de las dunas secundarias con Succisa pratensis, Anthyllis vulneraria y Limonium vulgare, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Ribeira, Corrubedo, dunas secundarias de la playa de Ladeira, en el entorno de las marismas de Carregal, 29TMH9660214161, 22/09/2020, 4 m, LOU-Arthr 52791, ♀, 52788, 52789, 52790, 3♂♂, en prados húmedos de las dunas secundarias con Succisa pratensis, Anthyllis vulneraria y Limonium vulgare, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – PONTEVEDRA, Cangas, O Hío, Donón, Playa de Barra, 29TNG1191879587, 26/09/2015, 12 m, LOU-Arthr 52069, ♀, 52068, ♂, en prados húmedos de las dunas secundarias, R. Pino Pérez. - Cangas, Donón, Playa de Barra, 29TNG1192279795, 14/09/2020, 20 m, LOU-Arthr 52738, 52739, 2♂♂, en zonas termófilas de las dunas secundarias, sobre Artemisia crithmifolia, Osyris alba y Helichrysum picardii, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, O Hío, Donón, Playa de Barra, 29TNG1192579581, 18/10/2007, 14 m, LOU-Arthr 51962, ♂, en prados húmedos de las dunas secundarias, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Donón, Playa de Barra, 29TNG1192879786, 9/09/2020, 19 m, LOU-Arthr 52722, ♀, 52720, 52721, 52723-52726, 6♂♂, en zonas cercanas al río de las dunas secundarias, sobre el sustrato y encima de arbustos de porte bajo como Osyris alba, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Cangas, O Hío, Donón, dunas de la playa de Barra, 29TNG1193379534, 26/09/2014, 10 m, LOU-Arthr 51095, 51097, 2 ninfas, dunas secundarias, en zonas adyacentes a viñedos, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Donón, Playa de Barra, 29TNG1199479672, 17/09/2020, 19 m, LOU-Arthr 52732, 52733, 2♂♂, ninfas, en las dunas secundarias, sobre Artemisia crithmifolia, Osyris alba y Helichrysum picardii, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Dunas de la playa de Barra, 29TNG1204380032, 18/10/2007, 10 m, LOU-Arthr 50539, 974, 976, 998, 1001, 1003, 6♀♀, 971, 972, 975, 1002, 4♂♂, 973, 999, 1000, 1004, ninfas, en zona de tránsito de dunas a cultivos, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Hío, Donón, Playa de Barra, 29TNG1204879756, 10/10/2014, 8 m, LOU-Arthr 50887, ninfa, en dunas secundarias con y vid, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, O Hío, Donón, Playa de Barra, 29TNG1205079775, 17/10/2007, 10 m, LOU-Arthr 52091, 52093, 2♀♀, 52089, 52090, 52092, 3♂♂, 52094, 52095, ninfas, en prados húmedos de las dunas secundarias, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Donón, dunas de la playa de Barra, 29TNG1211779422, 24/08/2008, 9 m, LOU-Arthr 1023, 2♀♀, en prados naturales de postduna, 1025, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Donón, dunas de la playa de Barra, 29TNG1213679698, 24/08/2008, 10 m, LOU-Arthr 1034, ninfa, en prados naturales de postduna, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Cangas, Darbo, Sierra Poniente, 29TNG1705678529, 25/08/2016, 70 m, LOU-Arthr 52200, ♀, en zona de jardín, escaso, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez. – Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4388062517, 6/08/2020, 54 m, LOU-Arthr 52679, ♀, en prado de siega termófilo, rodeado de Castanea sativa, Quercus robur y Robinia pseudoacacia, escaso, J.J. Pino Pérez.

REFERENCIAS. PONTEVEDRA: Pino Pérez et al. (2012: 341); Moyano (2014: 100); Serrano et al. (2015: 355) y López Colón et al. (2017: 217)

COMENTARIOS. Hasta ahora, todas las poblaciones gallegas conocidas eran costeras y siempre por debajo de los 10 msnm, pero aquí se da cuenta de 1 ejemplar ♀, macróptero, atraído por la luz, a 70 m de altitud y relativamente alejado del litoral (25 km). La especie muestra cierto grado de fototropismo positivo por lo que acude con facilidad a las superficies iluminadas instaladas en el entorno de su hábitat. Este lo conforman herbazales húmedos cercanos a lagunas o arroyos de Caro verticillati-Cynosuretum cristati (Bellot & Casaseca) ex Tüxen in Tüxen & Oberdorfer 1958, comunidades de Helychrision picardii (Rivas-Martínez, Costa & Izco in Rivas-Martínez, Lousa, T. E. Díaz, Fernández-González & J. C. Costa 1990) Rivas-Martínez, Fernández-González & Loidi 1999, de dunas terciarias, bordes de cultivos, zonas riparias o encharcadas de dunas secundarias, taludes de origen antrópico y comunidades que podrían adscribirse a la asociación Oenantho crocatae-Phalaridetum arundinaceae Molina 1996. Los adultos se encuentran entre agosto y octubre. No se había citado de la provincia de A Coruña, y aunque el mapa de distribución potencial reflejado en Pino Pérez et al. (2012: 342) lo daba como factible en esa provincia, tanto en el extremo atlántico de la Serra de Barbanza, donde efectivamente se ha encontrado, como en las riberas meridionales y septentrionales de la Serra de Tremuzo, finalmente ha aparecido más al N de lo esperado, en las dunas de la playa de Baldaio (Carballo, A Coruña). El mapa potencial también reflejaba la posible existencia de poblaciones en aquellas zonas del interior de Galicia con macrobioclima Templado Submediterráneo, donde también ha aparecido (Salvaterra de Miño, Pontevedra). No descartamos su presencia en zonas del interior de Galicia de macrobioclima Mediterráneo (Rodríguez Guitián & Ramil Rego, 2007: 41). Adultos y ninfas fueron colectados entre agosto y octubre.


Subfamilia Nemobiinae Saussure, 1877

Tribu Nemobiini Saussure, 1877


Nemobius sylvestris sylvestris (Bosc, 1792)

MATERIAL EXAMINADO. España: A CORUÑA, Brión, Os Ánxeles, Souto, 29TNH2594943907, 5/10/2008, 300 m, LOU-Arthr 52180, 52181, 2♀♀, 52182, 52183, 2♂♂, en prados húmedos de siega, abundante, R. Pino Pérez & M.J. García Janeiro. -Ribeira, Corrubedo, dunas secundarias de la playa de Ladeira, en el entorno de las marismas de Carregal, 29TMH9654814155, 22/09/2020, 6 m, LOU-Arthr 52793, ♀, 52792, ♂, en el sustrato de un juncal de Juncus maritimus, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Santiso, Belmil, A Ponte da Agra, 29TNH7533345024, 03/07/2010, 320 m, LOU-Arthr 11495, 11496, 2♀♀, en ladera de solana con Quercus suber sobre serpentinas, R. Pino Pérez & F.J. Silva-Pando. - LUGO, Antas de Ulla, San Tomé, 29TNH8702834427, 02/08/2013, 760 m, LOU-Arthr 50676, 50677, ninfas, en sotobosque umbrío de Quercus robur, abundante, R. Pino Pérez. - Antas de Ulla, pr Antas, 29TNH9101337233, 26/07/2014, 548 m, LOU-Arthr 51956, ninfa, en prados de siega, bajo nogales, R. Pino Pérez. - Cervantes, Vilarello, serra do Agulleiro, cerca de A Ponte de Vales, 29TPH7250344319, 20/07/2013, 1020 m, LOU-Arthr 50656, ninfa, en sotobosque umbrío de Quercus pyrenaica, 50657-50660, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -O Incio, Balneario, 29TPH3875421627, 21/06/2019, 723 m, LOU-Arthr 52071-52077, 7♀♀, 52078-52080, 3♂♂, en zonas húmedas y sombrías de la orla de Quercus robur, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - Quiroga, Os Covallos, Montefurado, A Veiga, 29TPG4757594713, 30/09/2020, 256 m, LOU-Arthr 52861, 52862, 2♀♀, 52858, 52859, 52860, 3♂♂, entre la hojarasca, bajo dosel de Ulmus sp. en zona umbría y algo húmeda, a unos metros de la orilla del río Sil, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -OURENSE, A Veiga, Subida desde Xares a Lagoa de Ocelo, 29TPG7299878932, 14/06/2008, 1300 m, LOU-Arthr 883, en zonas de matorral bajo de Erica australis y Pterospartum tridentatum, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - A Veiga, Ponte, 29TPG7450479927, 9/07/2016, 1140 m, LOU-Arthr 51954, ♂, 51955, 51957, 3 ninfas, en prados naturales tas abandono de fincas cultivadas, R Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - A Veiga, Ponte, Pontón das Olgas, 29TPG7640280028, 23/07/2016, 1185 m, LOU-Arthr 51949, ♀, ninfa, en prados xerófilos cerca del río con Malva neglecta, 51950, 51951, 2♂♂, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Avión, Baraza, Fonte Cernadas, playa fluvial, 29TNG6270691135, 18/06/2020, 307 m, LOU-Arthr 52515, ninfa, 52516, 2♀♀, 52517-52522, 6♂♂, en las riberas del río Valdeiras, entre la hojarasca bajo el dosel de Alnus glutinosa, Salix atrocinerea y Quercus robur, abundante, R. Pino Pérez & M.J. García Janeiro. - Bande, Quintela, A Cidade Aquis Querquennis, 29TNG8421447278, 18/10/2019, 545 m, LOU-Arthr 51846, 51847, 2♀♀, en los márgenes húmedos con Lysimachia vulgaris del embalse das Conchas, R. Pino Pérez. – Beade, pr. Beade, 29TNG7144987362, 19/03/2018, 112 m, LOU-Arthr 51157, ♂, en el borde del río, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Carballeda, Trevinca, 29TPG8541784829, 27/06/1998, 1700 m, LOU-Arthr 1243, en matorral de Pterospartum, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -Carballeda de Valdeorras, Sierra de Trevinca, Campo Romo, 29TPG8549488675, 29/06/2019, 1825 m, LOU-Arthr 51751, en suelos de esquistos con matorral de formaciones pulvinulares de Genista sanabrensis, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -Cartelle, Valdemeixeira, A Lomba, presa sobre el río Arnoia, 29TNG7380875631, 22/03/2019, 178 m, LOU-Arthr 51394, ♀, en prados húmedos cerca del río Arnoia, en Quercetum suberis, 51395, ♂, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - Montederramo, Gabín, Bidueiral de Gabín, San Mamede, Campo da Vermella, 29TPG2382576007, 14/09/2020, 1211 m, LOU-Arthr 52744, ♀, en el suelo de prados de siega junto al arroyo, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Montederramo, Gabín, subida al bidueiral de San Mamede, 29TPG2415877055, 12/06/2010, 1251 m, LOU-Arthr 11402, ♀, debajo de piedras en abedular, LOU-Arthr 11401, ♂, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas. - Montederramo, Bidueiral de San Mamede, 29TPG2418175902, 11/09/2010, 1250 m, LOU-Arthr 11737, 11738, 2♀♀, 11736, ♂, en bosque en galería de Quercus robur sobre el río Alén, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas. - Muíños, As Gralleiras, 29TNG8627938338, 27/04/2018, 974 m, LOU-Arthr 51162-51167, 6 ninfas, en prados naturales orlados por bosques de Quercus pyrenaica, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - O Barco de Valdeorras, Xagoaza, 29TPH6404500701, 13/06/2009, 600 m, LOU-Arthr 1892, en prados de siega en lindero de encinar, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez, F.J. Silva-Pando, X.R. García Martínez, A. Pino-Cancelas & A. Guitián. - Oímbra, A Ponte de Oimbra, 29TPG2853439923, 18/07/2020, 372 m, LOU-Arthr 52637, ♂, ninfa, entre los guijarros de las orillas del río Támega, escaso, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Oímbra, A Ponte de Oimbra, 29TPG2853439921, 4/09/2020, 372 m, LOU-Arthr 52770, ♀, 52767- 52769, 3♂♂, cerca de las orillas del río Támega, bajo la hojarasca de una plantación de Ulmus sp., abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Ribadavia, prope Ribadavia, 29TNG7036481880, 20/08/2008, 100 m, LOU-Arthr 953, ♀, en prados sombríos y algo húmedos, frecuente, R. Pino Pérez & M.J. García Janeiro. - Ribadavia, A Cabrita, 29TNG7060781329, 3/09/2014, 90 m, LOU-Arthr 51322, ♀, en prados a orillas del río Avia, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Ribas de Sil, Castro de Abaixo, Os Monteiros, 29TPH3569301604, 30/09/2020, 226 m, LOU-Arthr 52836-52838, 3♀♀, 52839-52843, 5♂♂, entre la hojarasca, bajo Ulmus sp., al borde del embalse, en zona umbría y húmeda pero alejada una decena de metros de la orilla del embalse, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Rubiá, Biobra, 29TPH7502906698, 6/10/2017, 826 m, LOU-Arthr 51959, ♀, 51958, 51960, 2♂♂, entre la hojarasca de un bosque de Quercus ilex, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Rubiá, entre Pardollán y Sobredo, laderas del Carabouxal, 29TPH7922200805, 30/09/2020, 372 m, LOU-Arthr 52877-52880, 4♀♀, 3♂♂, 52881-52883, en terrazas sedimentarias del río Sil con Hypericum perforatum L., Foeniculum vulgare, Quercus ilex y Pteridium aquilinum en suelos calizos con cuarcitas, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, 29TPG3396333865, 29/03/2008, 410 m, LOU-Arthr 820, en prados de siega, 823, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, Penas de Codesais, 29TPG3410634163, 28/08/2008, 400 m, LOU-Arthr 52147, 52148, 2♀♀, 52145, 52146, 2♂♂, 52149, ninfa, en prados húmedos al borde viñedos, frecuente, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino Cancelas. - Verín, Feces de Cima, Sobrañal, 29TPG3456935788, 27/08/2010, 479 m, LOU-Arthr 52186, ♀, en los alrededores de una poza de agua, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, Sobrañal, 29TPG3493635580, 27/08/2008, 429 m, LOU-Arthr 52120-52123, 4♀♀, en prados cercanos al río Feces, bajo la ripisilva, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, Sobrañal, 29TPG3494435570, 27/09/2014, 430 m, LOU-Arthr 52065, 52066, 2♀♀, 52067, ♂, en prados húmedos sobre el río Feces, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Verín, Feces de Cima, 29TPG3499335699, 4/07/2020, 433 m, LOU-Arthr 52583, ♀, entre los guijarros del río Feces, escaso, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - Verín, Feces de Cima, 29TPG3510235735, 18/10/2008, 480 m, LOU-Arthr 52179, ♀, en prados secos del encinar, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino Cancelas. - OVIEDO, Argüero, La Merina, bajada a la playa de Merón, 30TTP9861823345, 24/06/2020, 119 m, LOU-Arthr 52564, ♀, 52565, ♂, en prados de siega de Avena sp. y Holcus sp., frecuente, R. Pino Pérez. - PONTEVEDRA, Bueu, Ermelo, 29TNG1952883001, 7/09/2008, 300 m, LOU-Arthr 52097-52101, 5♀♀, 52102, ♂, en prados de siega, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez, A. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Cangas, Donón, Playa de Barra, 29TNG1194079763, 14/09/2020, 18 m, LOU-Arthr 52742, 52743, 2♀♀, 52740, 52741, 2♂♂, en el suelo de zonas sombrías junto al arroyo de las dunas secundarias, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -Cangas, Darbo, Sierra Poniente, 29TNG1706978544, 3/10/2017, 75 m, LOU-Arthr 51952, ♀, 51953, ♂, en zonas húmedas y sombrías de un jardín, R. Pino Pérez. - Cangas, Sierra Poniente, Darbo, 29TNG1719378736, 08/09/2008, 80 m, LOU-Arthr 1131, 1132, en prado húmedo, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Covelo, Barcia de Mera, Caxil, Monasterio de San Xoan, 29TNG4910781207, 07/05/2010, 180 m, LOU-Arthr 11397, en bosque en galería de Quercus robur sobre el río Alén, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino-Cancelas. - Gondomar, A Portavedra, Coto Acevedo, 29TNG1836358614, 22/06/2020, 341 m, LOU-Arthr 52570-52572, 3♀♀, ninfas, 52566-52569, 4♂♂, ninfas, bajo dosel de Quercus robur y Pinus pinaster en las inmediaciones del río Pequeño, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Marín, Pastoriza, Arroyo Maceira, 29TNG2235186631, 1/10/2008, 370 m, LOU-Arthr 52167, ♀, 52168, ninfa, en prados húmedos sobre el arroyo, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Marín, A Pastoriza, 29TNG2245586501, 29/03/2008, 370 m, LOU-Arthr 803, en bosque de Quercus robur, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Marín, Allariz, molino, 29TNG2395388608, 24/02/2008, 180 m, LOU-Arthr 776, 777, 778, 3 ninfas, entre la hojarasca al borde de un riachuelo, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. – Ponte Caldelas, Anceu, 29TNG4322990344, 17/03/2009, 280 m, LOU-Arthr 1577, en sotobosque de Quercus robur, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Salvaterra de Mño, A Chan da Ponte, 29TNG4042060118, 25/09/2020, 24 m, LOU-Arthr 52801, ♀, entre la hojarasca bajo Quercus robur, en zona umbría y semihúmeda, abundante, R. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4385862505, 27/09/2008, 54 m, LOU-Arthr 52165, 52166, 2♀♀, en prados de siega, abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & A. Pino Cancelas. – Salvaterra de Mño, Corzáns, A Fraga, Finca de Darío, 29TNG4387662507, 9/09/2016, 55 m, LOU-Arthr 51138, en prados de siega, con luz de vapor de mercurio de 250 W, en bordes de viñedos y castaños, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Salvaterra de Mño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4387862500, 10/09/2016, 54 m, LOU-Arthr 52064, ♀, en prados de siega, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4389762581, 26/08/2008, 54 m, LOU-Arthr 52126, ♀, 52124, 52125, 2♂♂, 52127, ninfa, entre la hojarasca de un souto de castaños, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, Ceboleira de Abaixo, 29TNG4391162531, 7/10/2019, 52 m, LOU-Arthr 51975-51984, 52005, 11♀♀, 51985-52004, 20♂♂, entre la hojarasca de un souto de castaños, muy abundante, R. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, Ceboleira de abaixo, 29TNG4391462535, 7/10/2019, 51 m, LOU-Arthr 51967, 51968, 51969, 3♂♂, entre la hojarasca de un souto de castaños, R. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4399262739, 19/11/2014, 50 m, LOU-Arthr 50934, ♀, en prados de siega entre castaños, frecuente, R. Pino Pérez. - ZARAGOZA, Añón del Moncayo, entre Cabeza de la Mala y Collado Bellido, 30TXM0205324040, 27/06/2008, 1660 m, LOU-Arthr 52185, ♂, ninfa, en suelos calizos, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez.

REFERENCIAS. GALICIA: López Seoane (1878: 15); Ramonell (1974: 229) A CORUÑA: Bolívar (1878: 73); Cobo (2013: 41). LUGO: Gorochov & Llorente (2001: 98). OURENSE: Bolívar (1927: 97). PONTEVEDRA: Fulgosio (1867: 22) sub Gryllus sylvestris; Novoa et al. (1999: 303); Gorochov & Llorente (2001: 98).

COMENTARIOS. Especie ubicua en Galicia que aparece desde el nivel del mar (6 m) hasta casi las mayores alturas del territorio (1825 m). Los adultos fueron capturados entre marzo y noviembre y las ninfas entre marzo y octubre. Es indiferente al sustrato, pero desarrolla su actividad entre la hojarasca ligada a zonas húmedas y sombrías de la Clase Querco-Fagetea Br-Hl. & Vlieger in Vlieger 1937 dominada por bosques caducifolios, fundamentalmente de la Región Eurosiberiana, en los pisos de termocolino a subalpino, y en casi todas las ripisilvas y zonas más o menos húmedas de la Región Mediterránea gallega, por eso, también se localiza en algunas zonas de la Clase Quercetea Ilicis Br-RI. ex A. & O. Bolós 1950 cuya presencia en Galicia se reduce al Valle del Sil y sus tributarios, o en las zonas de afloramientos calizos (Izco et al, 1999: 39) A juzgar por las fechas de captura, se muestra activo casi todo el año. No conocemos citas concretas de Lugo, pero asumimos que Gorochov & Llorente (2001) revisaron material de las cuatro provincias gallegas aunque no llegaran a publicar la relación de los ejemplares examinados.


Tribu Pteronemobiini Vickery, 1973


Pteronemobius (Stilbonemobius) lineolatus (Brullé, 1835)

MATERIAL EXAMINADO. España: A CORUÑA, Ribeira, Corrubedo, A Eirexa, laguna cerca del aparcamiento, 29TMH9636514536, 22/09/2020, 18 m, LOU-Arthr 52782, ♀, 52781, ♂, debajo de una piedra en la orilla de la laguna junto con el ejemplar anterior, escaso, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - LUGO, Quiroga, Os Covallos, Montefurado, A Veiga, 29TPG4757594713, 30/09/2020, 256 m, LOU-Arthr 52864, ♀, 52863, ♂, debajo de piedras en el mismo borde del río Sil, en zona umbría con Salix sp., Hypericum androsaemum, Bidens tripartita y Juncus sp., frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - OURENSE, Montederramo, Leboreiro, encoro de Leboreiro-Mao, 29TPG2117285737, 14/09/2020, 856 m, LOU-Arthr 52756, ♀, 52753- 52755, 3♂♂, en los márgenes del embalse, en zonas semiencharcadas, debajo de piedras y sobre la vegetación formada por un manto de Corrigiola littoralis, Bidens tripartita y Juncus sp., abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Oímbra, A Ponte de Oimbra, 29TPG2851739930, 4/07/2020, 371 m, LOU-Arthr 52585-52591, ninfa, 7♂♂, entre los guijarros de las riberas del río Támega, localmente abundante, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & J.L. Camaño Portela. - Oímbra, A Ponte de Oimbra, 29TPG2853439923, 18/07/2020, 372 m, LOU-Arthr 52628, ♀, 52629-52631, 3♀♀, 52632-52636, 5♂♂, ninfas, entre los guijarros de las orillas del río Támega, localmente abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Oímbra, A Ponte de Oimbra, 29TPG2853039928, 4/09/2020, 372 m, LOU-Arthr 52774, 52775, 2♀♀, 52771-52773, 3♂♂, entre los guijarros y vegetación de las riberas del río Támega, abundante, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. -PONTEVEDRA, Salvaterra de Miño, Fillaboa, bajo el puente de Fillaboa en el río Tea, 29TNG3986859334, 29/07/2020, 10 m, LOU-Arthr 52653-52659, 7♀♀, 52660-52666, 7♂♂, entre los guijarros de las riberas del río Tea, localmente abundante, R. Pino Pérez. - Salvaterra de Miño, A Chan da Ponte, 29TNG4032660112, 25/09/2020, 8 m, LOU-Arthr 52796-52798, 3♀♀, 52799, 52800, 2♂♂, entre los guijarros y vegetación de la orilla del río Tea, frecuente, R. Pino Pérez.

REFERENCIAS. GALICIA: López Seoane (1878: 15) sub Nemobius lineolatus Brullé; A CORUÑA: Bolívar (1927: 97); Gorochov & Llorente (2001: 98) y Llucià-Pomares & Fernández-Ortín (2018: 119)

COMENTARIOS. Exceptuando la mención genérica de López Seoane, hasta ahora, todas las referencias de Galicia parecen basarse en cinco ejemplares de la provincia de A Coruña, cuya captura fue realizada por el entorno de Bolívar: 1 ♀ sin localidad específica, colectada por C. Bolívar, y 1 ♂ y 3 ♀♀ de Villa Rutis que Gorochov & Llorente (2001) atribuyen con dudas a Bolívar. Con toda seguridad, C. Bolívar se refiere a Cándido Bolívar, hijo de las segundas nupcias de Ignacio Bolívar con Fermina Pieltain Bartolí, nacida precisamente en Rutis (Culleredo, A Coruña), lugar de la casa familiar, y donde Bolívar pasaba algunos veranos, y es por tanto, responsable de las capturas realizadas en esa localidad. El signo de exclamación que sigue al topónimo en las publicaciones de Bolívar lo corrobora. La especie ha sido localizada desde prácticamente el nivel del mar en Culleredo (A Coruña), a 8 m en Salvaterra de Miño (Pontevedra), a 370 m en los tramos medios del río Támega (Oímbra, Ourense), hasta los 850 m del curso superior del río Mao (Montederramo, Ourense), pero es muy probable su presencia en muchas otras zonas. Ligada a hábitats de guijarros en las orillas de ríos no muy caudalosos con cierto grado de cobertura, como ripisilvas de comunidades de Querco-Fagetea, integradas por bosques caducifolios, que crecen tanto sobre sustratos ácidos como básicos, xerofíticos o hidrofíticos, tanto de la Región Eurosiberiana como de la Región Mediterránea. Los adultos fueron colectados entre julio y septiembre, mientras que las ninfas son todas de julio. Las citas lucenses, orensanas y pontevedresas constituyen novedad provincial.


Familia Mogoplistidae Costa, 1855

Subfamilia Mogoplistinae Costa, 1855

Tribu Arachnocephalini Gorochov, 1984


Pseudomogoplistes vicentae Gorochov, 1996

MATERIAL EXAMINADO. España: A CORUÑA, Camariñas, Playa do Trece, enseada Batel, 29TMH8654981127, 28/08/2019, 2 m, LOU-Arthr 51675, ♀, 51674, ♂, 51676, 51677, 51678, 3 ninfas, en playa de guijarros, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Camariñas, Playa do Trece, Penal do Veo, 29TMH8780682233, 28/08/2019, 2 m, LOU-Arthr 51683, 51684, 2 ninfas, en playa de guijarros, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Cariño, Serra da Capelada, Punta Robaliceira, 29TNJ8462343396, 12/09/2020, 3 m, LOU-Arthr 52734, ♂, ninfa, entre los guijarros ultramáficos de los suelos serpentínicos de la costa, escaso, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Muxía, Touriñán, Illa Herboso, 29TMH7556366151, 28/08/2019, 2 m, LOU-Arthr 51681, ♂, 51682, ninfa, en playa de guijarros, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Ribeira, Carreira, A Graña, Furna Cambea do Bravo, 29TMH9687909466, 30/07/2019, 4 m, LOU-Arthr 51648, 51649, 2♀♀, ninfas de último estadio, 51647, ♂, ninfa de último estadio, 51650-51653, ninfas de 1º o 2º estadio, en la parte superior de la playa de guijarros sobre Crithmo-Armerietum pubigerae, R Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Ribeira, Aguiño, Punta da Covasa, 29TMH9819907294, 30/07/2019, 4 m, LOU-Arthr 51646, ♂, en costa pedregosa, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - PONTEVEDRA, Baiona, Carral, Cabo Silleiro (Faro vello), 29TNG0831562037, 28/07/2019, 4 m, LOU-Arthr 51662, ♀, 51660, 51661, 51663, 3♂♂, 51664, ♂, ninfa, 51665, ninfa, entre guijarros de la zona de mayor pleamar, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Baiona, Faro Vello de Silleiro, 29TNG0834361944, 22/06/2020, 6 m, LOU-Arthr 52573, 52574, 2♀♀, ninfas, 52575, exuvia, entre los guijarros del litoral marítimo, sin vegetación, frecuente, R. Pino Pérez & J.J. Pino Pérez. - Cangas, Darbo, Salgueirón, Bahía de las Tempestades, 29TNG1708077202, 29/07/2019, 2 m, LOU-Arthr 51698, ninfa, en costa pedregosa, J.J. Pino Pérez. - Oia, Punta Orelluda, 29TNG0923552685, 27/08/2019, 3 m, LOU-Arthr 51670, debajo de guijarros de la costa, J.J. Pino Pérez. J.L. Camaño Portela, X.R. García Martínez, R. Pino Velasco & R. Pino Pérez. - Oia, Mougás, 29TNG0946655476, 28/07/2019, 2 m, LOU-Arthr 51659, en costa rocosa de guijarros bajo Crithmo-Armerietum pubigerae, R. Pino Pérez, J.J. Pino Pérez & R. Pino Velasco. - Oia, playa del Monrasterio de Oia, 29TNG1013550156, 27/08/2019, 3 m, LOU-Arthr 51672, 51673, 2♀♀, debajo de guijarros de la costa, J.J. Pino Pérez. J.L. Camaño Portela, X.R. García Martínez, R. Pino Velasco & R. Pino Pérez.Portugal: BEIRA LITORAL, Figueira da Foz, Cabo Mondego, Praia da Fonte das Pombas, 29TNE0825347499, 23/08/2019, 3 m, LOU-Arthr 51666-51668, 3♀♀, en la zona intermareal superior con guijarros, R. Pino Pérez. - DOURO LITORAL, Esposende, Rio de Moinhos, Praia de Rio de Moinhos, 29TNG1696601691, 8/09/2019, 2 m, LOU-Arthr 51685-51694, 10 ninfas, ♀, en playa pedregosa, R. Pino Pérez & M.J. García Janeiro.

REFERENCIAS. Pino Pérez et al. (2019: 278)

COMENTARIOS. Especie recientemente citada de Galicia y norte de Portugal (Pino Pérez et al, 2019), a donde remitimos para conocer su ecología y fenología, aunque aquí se ofrecen datos de algunos ejemplares que no constan en dicha publicación, como la población encontrada en la Serra de A Capelada (Cariño, A Coruña), cerca del límite con Lugo, provincia en la que ha de buscarse el mogoplistino. El ejemplar de A Capelada se capturó en una playa de guijarros de serpentinas, bordeada por cantiles verticales, tanto al E como al O, subsistiendo en una playa rocosa batida incesantemente por el oleaje y que acumula las mayores galernas del Cantábrico.


Superfamilia Gryllotalpoidea Leach, 1815

Familia Gryllotalpidae Leach, 1815

Subfamilia Gryllotalpinae Leach, 1815

Tribu Gryllotalpini Leach, 1815


Gryllotalpa sp.

MATERIAL EXAMINADO.

España: PONTEVEDRA, Salvaterra de Miño, Corzáns, A Fraga, 29TNG4386362520, /03/1977, 55 m, LOU-Arthr 52208, ninfa, en prados de siega, frecuente, J.J. Pino Pérez & R. Pino Pérez.

COMENTARIOS. Gryllotalpa gryllotalpa (Linnaeus, 1758) ha sido citado de Galicia en varias ocasiones: López Seoane (1866: 57) sub Gryllo-talpa vulgaris; Bolívar (1927: 96); Ortiz (1951: 153); Varela Varela (2013: 10); Fulgosio (1867: 22) sub Talpa vulgaris; González de Andrés (1934: 47); Eiroa Álvarez (1982: 38); Eiroa & Novoa (1987: 137) y Novoa et al. (1999: 303). Sin embargo, el examen detenido de los ejemplares conservados en LOU-Arthr nos obliga a ser cautos con esos registros a la espera de realizar una revisión profunda de todos los ejemplares del género en la región. Uno de los especímenes, una ninfa de primeros estadios, no permite una determinación segura a nivel específico, mientras que el ejemplar adulto se adscribe sin duda a la siguiente especie. La ninfa fue capturada en el entorno de herbazales naturales y prados de siega, con cierto grado de humedad, en general ligados a zonas de influencia antrópica. Según nuestros propios datos, se trata de un género abundante en Galicia por más que los dos únicos ejemplares relacionados en este trabajo y las pocas referencias en la literatura entomológica gallega, no lo demuestren. Nosotros hemos oído su canto en los meses de marzo a mayo y en muchas zonas de las cuatro provincias gallegas.


Gryllotalpa vineae Bennet-Clark, 1970

MATERIAL EXAMINADO. España: PONTEVEDRA, Cangas, Darbo, San Roque, 29TNG1727178431, 20/05/2017, 49 m, LOU-Arthr 52197, ♂, caminando por la carretera entre fincas cultivadas, a las 8:00 h, frecuente, R. Pino Pérez.

COMENTARIOS. Especie no mencionada hasta ahora en Galicia. Nuestro ejemplar se caracteriza por una coloración general pardo-rojiza, con paranotos, pubescencia del abdomen, palpos y cercos de color dorado, alas sobrepasando ampliamente el extremo del abdomen en 10 mm, tegminas mucho más largas que el pronoto, harpa dividida en dos mitades de anchura ligeramente desigual, vena divisoria fusionándose a Cu1 muy cerca del ápice del harpa, y fila estriduladora compuesta por 56 dientes, caracteres todos ellos compatibles con G. vineae y que en su conjunto lo discriminan de G. gryllotalpa. Una vez constatada su presencia en la región, es necesario revisar la totalidad de referencias bibliográficas que aluden a G. gryllotalpa, cuando se conserve material de respaldo, para descartar posibles confusiones. Este especimen fue capturado sobre suelos graníticos, ácidos, en comunidades rupestres de solana con Anogramma leptophylla (L.) Link y Davallia canariensis (L.) Sm. de la clase Anomodonto-Polypodietea Rivas Martínez 1975, en el entorno de prados y cultivos agrícolas, de carácter mesoxerófilo.

DiscusiónTop

De las especies conocidas en Galicia, dos no están representadas actualmente en LOU-Arthr. En primer lugar, Acheta domesticus (Linnaeus, 1758), citada por López Seoane (1866: 57), Fulgosio (1867: 22), Bolívar (1878: 81) y Ramonell (1974: 229), todos sub G. domesticus, y Gorochov & Llorente (2001: 116), referencias basadas en ejemplares capturados hace muchos años y es posible, que por su carácter sinantrópico (Gorochov & Llorente, 2001) tal vez se haya rarificado en las zonas más pobladas con las mejoras de salud pública realizadas en las últimas décadas. Y en segundo lugar, Gryllotalpa gryllotalpa (Linnaeus, 1758) cuya complejidad taxonómica requiere más material de respaldo y nuevas investigaciones.

El mayor número de ejemplares corresponde a la familia Trigonidiidae, debido fundamentalmente a que casi la mitad de los ejemplares corresponden a la especie N. sylvestris sylvestris, que consideramos la más abundante en Galicia.

La distribución espacial de las recolecciones se presenta en los mapas de la Figura 2, donde se aprecia un mayor esfuerzo de recolección en la mitad sur de Galicia, de tal forma que las recolecciones en Ourense y Pontevedra suponen el 77,11 % del total de capturas en Galicia. Se necesita un mayor esfuerzo prospector, particularmente en las provincias septentrionales, al objeto de conseguir una visión más completa de la faunística del infraorden Gryllidea en nuestro territorio.

Fig. 2.— Distribución de las especies de Gryllidea en Galicia, en base al material depositado en la colección LOU-Arthr. En gris, las provincias en las que consta material, en amarillo los municipios y los puntos rojos indican la georreferencia de las recolecciones.

Fig. 2.– Distribution of Galicia Gryllidea species based on material deposited in the LOU-Arthr collection. In gray, the provinces where material is found, in yellow the municipalities and the red dots indicate the georeference of the gatherings.

 

Estos desequilibrios, en la desigual procedencia de los ejemplares, se dan también en otros grupos, como por ejemplo, en el material de fanerógamas depositado en el Herbario LOU, que muestra un mayor esfuerzo de recolección en las zonas costeras atlánticas, montañosas y Centro de Galicia, mientras que se observa una reducción muy importante en el norte y centro de Lugo y centro de Ourense (Silva-Pando, com. pers., 2020).

Las citas de O. pellucens pellucens para Lugo y Ourense, las de G. (G.) campestris para Lugo, las de E. bordigalensis para Ourense y Pontevedra, la de T. (T.) cicindeloides para A Coruña, las de Pt. lineolatus para Lugo, Ourense y Pontevedra y G. vineae para Pontevedra, constituyen novedades corológicas a nivel provincial y regional y ponen de manifiesto la irregular prospección del grupo en este territorio.


AgradecimientosTop

Queremos agradecer al Centro de Investigación Forestal de Lourizán los recursos puestos a nuestra disposición para el desarrollo de este trabajo. En especial, a Francisco Javier Silva Pando como responsable de las colecciones del CIF de Lourizán por asumir la importancia de crear y conservar la colección de artrópodos LOU-Arthr y por su amabilidad y buena disposición que facilitaron enormemente nuestras labores. Agradecemos asimismo, al personal del Centro, las facilidades prestadas durante las visitas. No queremos olvidarnos de los diferentes colectores, distintos de los autores de este trabajo, que se indican en las etiquetas, por su esfuerzo y generosidad en la captura y cesión de los ejemplares. Por último, queremos reconocer la labor de los dos revisores cuyos comentarios han sido de gran utilidad para mejorar el trabajo.

ReferenciasTop

Aires, B. & Menano, H.P. 1915. Catálogo sinóptico dos ortópteros de Portugal existentes no Museu Zoológico da Universidade de Coimbra. Revista da Universidade de Coimbra, 4 (2): 451-476.
Barranco P. 2012. Nuevas citas de grillos para la península Ibérica (Orthoptera, Gryllidae). Boletín de la Asociación española de Entomología, 36 (1-2): 215-222.
Bolívar, I. 1878. Sinopsis de los ortópteros de España y Portugal. Cuarta Parte. Anales de la Sociedad Española de Historia Natural, 7: 63-129.
Bolívar, I. 1927. Datos complementarios sobre los Ortópteros de la Península Ibérica, II. Grílidos. Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural, 27: 96-110.
Cigliano M. M. 2019. Orthoptera Species File. Version 12.10. Species File Group. Checklist dataset. Disponible en https://doi.org/10.15468/nn7jhc. [consultado 3 May. 2020].
Cigliano, M.M., H. Braun, D.C. Eades & D. Otte. 2020. Orthoptera Species File. Version 5.0/5.0. [retrieval date]. Disponible en http://orthoptera.speciesfile.org/. [consultado 15 May. 2020].
Cobo, F. (coord.) 2013. La biodiversidad en el lago de la mina de Meirama y su entorno. Gas Natural Fenosa. 104 pp.
Drew J. 2011. The role of natural history institutions and bioinformatics in conservation biology. Conservation Biology, 25: 1250-1252. https://doi.org/10.1111/j.1523-1739.2011.01725.x
Eiroa, M. E. & Novoa, F. 1987. La entomofauna de las dunas de la playa de Barra (Cangas-Pontevedra); II. Orthoptera. Boletín de la Asocación Española de Entomología, 11: 135-141.
Eiroa Álvarez, M. E. 1982. La entomofauna de las dunas de la playa de Barra (Cangas, Pontevedra). Memoria de licenciatura para optar al grado de Licenciada en Biología. Facultad de Biología. Universidad de Santiago de Compostela. 134 pp.
Fernandes Ferreira, S. A. 2009. Revisão da fauna da Superfamilia Grylloidea (Insecta, Orthoptera, Ensifera) de Portugal continental. Inventário, taxonomía, distribuição geográfica e fenología. Facultade de Ciencias. Universidade do Porto. 129 pp.
Fulgosio, F. 1867. Crónica de la provincia de Pontevedra. Editores Rubio y Compañía. Madrid. 96 pp.
Gangwere, S. K., M. G. De Viedma & Llorente, V. 1985. Libro Rojo de los Ortópteros Ibéricos. Ministerio de Agricultura (ICONA), Monografías, 41. 91 pp. https://www.miteco.gob.es/es/biodiversidad/publicaciones/pblinvertlibrorojoortopteros.aspx. [consultado 28 Jun. 2021].
GBIF.org (4 de mayo de 2020) Colecciones de GBIF https://colecciones.gbif.es/.
González de Andrés, C. 1934. Insectos perjudiciales a las plantas cultivadas en Galicia. Anales de la Asociación Española para el Progreso de las Ciencias, 1 (4): 829-837.
González Fernández, J. 2006. Catálogo de los Reptiles procedentes de la Comunidad de Madrid (España) que se conservan en el Museo Nacional de Ciencias Naturales. Graellsia, 62 (Extra), 145-174. https://doi.org/10.3989/graellsia.2006.v62.iExtra.118
Gorochov, A.V. & Llorente, V. 2001. Estudio taxonómico preliminar de los Grylloidea de España (Insecta, Orthoptera). Graellsia, 57 (2): 95-139. https://doi.org/10.3989/graellsia.2001.v57.i2.281
Izco, J., Amigo, J. & García San León, D. 1999. Análisis y clasificación de la vegetación leñosa de Galicia (España). Lazaroa, 20: 29-47.
Lister, A. M., Brooks, S. J., Fenberg, P. B., Glover, A. G, James, K. E., Johnson, K. G., Michel, E., Okamura, B., Spencer, M., Stewart, J. R., Todd, J. A., Valsami-Jones, E. & Young, Y. 2011. Natural history collections as sources of long-term datasets. Trends in Ecology & Evolution, 26: 153–154. https://doi.org/10.1016/j.tree.2010.12.009
Llucià-Pomares, D. & Fernández-Ortín, D. F. 2018. Aportación al conocimiento faunístico y catálogo de los Ortópteros (Insecta: Orthoptera) de Extremadura (Suroeste de la Península Ibérica). Boletín de la Sociedad Entomológica Aragonesa (S.E.A.) 63: 113–131.
López Colón, J. I., Bahillo de la Puebla, P. & Pérez Fernández, T. 2017. Presencia de Trigonidium (Trigonidium) cicindeloides Rambur, 1838 en Jaén (Andalucía) (Orthoptera, Trigonidiidae). Arquivos Entomolóxicos, 18: 217-218.
López Seoane, V. 1866. Reseña de la Historia Natural de Galicia. Imprenta de Soto Freire. Lugo. 66 pp.
López Seoane, V. 1878. Die Orthopteren der SpanischPortugiesischen Halbinsel. Stettiner Entomologische Zeitung, 7-9: 365-376.
Martínez Fernández, A., Pino Pérez, R., Camaño Portela, J.L. & Pino Pérez, J. J. 2008. Nuevas citas de Aglia tau (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Saturniidae, Agliinae) para Galicia (NO España). Boletín BIGA, 4: 87-89.
Matozzo Santos, F. 1883. 1. Contributions pour la faune du Portugal. Jornal de Sciencias Mathematicas, Physicas e Naturaes, 10 (36): 242-275.
Moyano Ayala, L. 2014. Estudio y seguimiento de la fauna Orthoptera de un entorno natural sometido a un programa de restauración ecológica en el sur de la Península Ibérica. Servicio de Publicaciones de la Universidad de Córdoba. 284 pp.
Novoa Docet, F. 2004. Insectos. In: Viéitez Cortizo, E. & Rey Salgado, J.M. (eds.). A Natureza Ameazada : 449 -519. Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela.
Novoa, F. 1986. A natureza ameazada. Xea, Flora e Fauna de Galicia en perigo; Insectos: 295-300. Colección do Patrimonio Ecolóxico.
Novoa, F., Campos, A. & Baselga, A. 1999. Inventario de Ortopteroides del Parque Natural de las Islas Cíes (Galicia, Noroeste de la Península Ibérica). Nova Acta Científica Compostelana (Bioloxía), 9: 301-306.
Ortiz, E. 1951. Los cariotipos de Gryllotalpa gryllotalpa (L.) de la Península Ibérica. Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural (Sección Biológica), 49: 153-158.
Pyke, G. H. & Ehrlich, P. R. 2010. Biological collections and ecological/environmental research: a review, some observations and a look to the future. Biological Reviews, 85: 247–266. https://doi.org/https://doi.org/10.1111/j.1469-185X.2009.00098.x
Pino Pérez, J. J. 2013. Aportaciones corológicas a los Noctuidae (Lepidoptera) de Galicia. Boletín BIGA, 11: 5-41.
Pino Pérez, J. J. 2014a. Aportaciones corológicas a los Noctuidae y Nolidae (Lepidoptera) de Galicia. Boletín BIGA, 14: 51-69.
Pino Pérez, J. J. 2014b. Aportaciones corológicas al género Iberodorcadion (Coleoptera, Cerambicydae). Boletín BIGA, 14: 43-46.
Pino Pérez, J. J. & Castro González, J. 2013. Algunos lepidópteros gallegos de la colección del Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo (A Coruña). Boletín BIGA, 11: 53-68.
Pino Pérez, J. J. & Pino Pérez, R. 2013. Aportaciones corológicas a los lucánidos (Coleoptera, Lucanidae) de Galicia. Boletín BIGA, 11: 47-48.
Pino Pérez, J. J., Camaño Portela, J. L., Silva-Pando, F. J. & Pino Pérez, R. 2008. Aportaciones corológicas para Rhopalocera (Lepidoptera) del N de España. Boletín BIGA, 4: 59-86.
Pino Pérez, J. J., Llucià Pomares, D. & Pino Pérez, R. 2019. Nuevos registros de Pseudomogoplistes vicentae Gorochov, 1996 (Orthoptera, Mogoplistidae) para el NO de la Península Ibérica. Boletín de la Sociedad Entomológica Aragonesa, 65: 277-280.
Pino Pérez, J. J., Pino Pérez, R. & Pino Cancelas, A. 2013. Aportaciones corológicas a los drepánidos (Lepidoptera, Drepanidae) de Galicia. Boletín BIGA, 11: 43-46.
Pino Pérez, R., Pino Pérez, J.J. & Pino-Cancelas, A. 2012. Primera cita de Trigonidium (Trigonidium) cicindeloides Rambur, 1839 (Orthoptera: Gryllidae) para Galicia (España). Boletín de la Sociedad Entomológica Aragonesa, 51: 341-342.
Pino-Pérez, J. J., López-Vaamonde, C., Garrido González, J., Rodríguez Gracia, V., Martínez Fernández, A., Camaño Portela, J. L. & Pino Pérez, R. 2009. Catálogo de los Sphingidae (Lepidoptera) de Galicia. Boletín BIGA, 6: 131-144.
Ramonell, R. 1974. Voz: Grilo. In: Cañada, S. Gran Enciclopedia Gallega, 16: 228-229.
Rocha, L. A., Aleixo, A., Allen, G., Almeda, F., Baldwin, C. C., Barclay, M. V. L., Bates, J. M., Bauer, A. M., Benzoni, F., Berns, C. M., Berumen, M. L., Blackburn, D. C., Blum, S., Bolaños, F., Bowie, R. C. K., Britz, R., Brown, R. M., Cadena, C. D., Carpenter, K., Ceríaco, L. M., Chakrabarty, P., Chaves, G., Choat, J. H., Clements, K. D., Collette, B. B., Collins, A., Coyne, J., Cracraft, J., Daniel, T., de Carvalho, M. R., de Queiroz, K., Di Dario, F., Drewes, R., Dumbacher, J. P., Engilis, A. Jr., Erdmann, M. V., Eschmeyer, W., Feldman, C. R., Fisher, B. L., Fjeldså, J., Fritsch, P. W., Fuchs, J., Getahun, A., Gill, A., Gomon, M., Gosliner, T., Graves, G. R., Griswold, C. E., Guralnick, R., Hartel, K., Helgen, K. M., Ho, H., Iskandar, D. T., Iwamoto, T., Jaafar, Z., James, H. F., Johnson, D., Kavanaugh, D., Knowlton, N., Lacey, E., Larson, H. K., Last, P., Leis, J. M., Lessios, H., Liebherr, J., Lowman, M., Mahler, D. L., Mamonekene, V., Matsuura, K., Mayer, G. C., Mays, H. Jr., McCosker, J., McDiarmid, R. W., McGuire, J., Miller, M. J., Mooi, R., Mooi, R. D., Moritz, C., Myers, P., Nachman, M. W., Nussbaum, R. A., Foighil, D. Ó, Parenti, L. R., Parham, J. F., Paul, E., Paulay, G., Pérez-Emán, J., Pérez-Matus, A., Poe, S., Pogonoski, J., Rabosky, D. L., Randall, J. E., Reimer, J. D., Robertson, D. R., Rödel, M.-O., Rodrigues, M. T., Roopnarine, P., Rüber, L., Ryan, M. J., Sheldon, F., Shinohara, G., Short, A., Simison, W. B., Smith-Vaniz, W. F., Springer, V. G., Stiassny, M., Tello, J. G., Thompson, C. W., Trnski, T., Tucker, P., Valqui, T., Vecchione, M., Verheyen, E., Wainwright, P. C., Wheeler, W. T. A., White, T., Will, K., Williams, J. T., Williams, G., Wilson, E. O., Winker, K., Winterbottom, R., Witt, C. C. 2014. Specimen collections: an essential tool. Science, 344: 814–815. https://doi.org/10.1126/science.344.6186.814
Rodríguez Guitián, M. A. & Ramil Rego, P. 2007. Clasificaciones climáticas aplicadas a Galicia: revisión desde una perspectiva biogeográfica. Recursos Rurais, 3: 31-53. https://doi.org/10.15304/rr.id5318
Serrano, D., Goula, M. & Ferré, R. 2015. Revisión de la presencia de Arachnocephalus vestitus (Costa, 1855) y Trigonidium cicindeloides Rambur, 1839 (Orthoptera, Grylloidea) en España. Boletín de la Sociedad Entomológica Aragonesa, 56: 353-357.
Silva Pando, F. J., Alberte Rivera, M. J., Alonso Santos, M., González Bautista, A. V., González Lorenzo, J., Molina Rodríguez, F., Montoto Quinteiro, F., Moo García, C., Otero García, J. J., Rigueiro Rodríguez, A., Rozados Lorenzo, M. J., Salvado Garaboa, R. & Vega Alonso, G. 2011. Catálogo florístico vascular del Jardín Botánico de Lourizán. Xunta de Galicia. Consellería do Medio Rural. Santiago de Compostela. 56 pp.
Varela Varela, X. 2013. Arthropoda: Gryllotalpa gryllotalpa. A Mobella, 20: 10.